از مواضعي که بسياري بر مولوي خرده گرفته اند، نگاه نقادانه او به مراسم عزاداري شيعه در ايام عاشوراست. در کتاب «مثنوي معنوي» کربلا و عاشورا، کربلا و عاشورا، حقايقي غريب نيستند؛ بلکه آشنا و کربلا، يک واژه ويژه و مقدّس است و نماد شورانگيزترين صحنه عاشقانه است. از خالق و قهرمان عاشورا نيز فوق العاده تجليل و ستايش شده است. مولوي از جانياني که باعث اين فاجعه اند، نيز تبري کرده و آنها را شيطان مسلّم و خباثت مجسّم دانسته است. با اين اوصاف، عزاداري شيعه را نپسنديده و بر آن خرده گرفته است.
بايد معلوم شود آيا او مطلق عزاداري و اقامه مجلس سوگواري را تخطئه کرده يا به روش و نحوه اجراي آن ايراد دارد؟ و در هر صورت، مبناي اشکال او چيست؟ ما در اين موضع تأمل کرده ايم و خواننده را نيز به درنگ توصيه مي کنيم.
مولوي در اوايل دفتر ششم، داستان تخيلي را به نظر در آورده است که:
شاعري غريب در روز عاشورا وارد شهر شيعه نشين حَلَب مي شود و با تعجب مي بيند تمامي شهر در شيون و شورند.

روز عاشورا همه اهل حلب
باب انطاکيّه اندر تا به شب

گردآيند مرد و زن جمعي عظيم
ماتم آن خاندان دارند مقيم

اين مرد غريب ناباورانه مي پرسد: مگر رئيس اين شهر از دنيا رفته است که همگان به ماتم نشسته ايد؟
مردم حلب مي گويند: نمي داني که امروز، عاشوراست و ماتم سيد الشهداست؟
شاعر غريب مي گويد: مگر شما تا به حال خواب بوده ايد و الآن بيدار شده ايد. اين واقعه که قرن ها پيش اتفاق افتاده و امام و شهداي کربلا در نزد خداي تعالي روزي خوار و در نعمت هاي الهي، مسرور و شادمان اند. شما بايد بر غفلت و ضعف خود گريه کنيد که از وعده هاي خدا در آخرت بي خبريد.

خفته بودستيد تا اکنون شما؟
که کنون جامه دريديد از عزا

پس عزا بر خود کنيد اي خفتگان
ز آنکه بد مرگي است اين خواب گران

اين بود اجماعي از اين داستان و مدعاي جلال الدين، و ما نکاتي از آن را بررسي مي کنيم: اولاً نظر مولوي نسبت به شخصيت امام حسين (عليه السلام) چيست؟ ثانياً واقعه عاشورا را چگونه مي بيند؟ ثالثاً دشمنان و مخالفان امام در نزد او چه جايگاهي دارند؟ رابعاً کربلا در نزد مولوي عبرت و درس آموزنده است يا يک تصادف و اتفاق؟ خامساً نظر او در مورد عزاداري شيعيان چيست؟

سيد الشهدا (عليه السلام) در باور مولوي

شايد انتقاد مولوي به «عزاداري شيعه» به خاطر اين است که او قدر و منزلت سيد الشهدا (عليه السلام) را نمي داند، يا آن قدري که شيعه مي گويد، مولوي باور ندارد. لذا مي گويد چرا براي چنين شخصيتي هر سال «سوگواري» مي کنيد؟! اما به کلام مولوي چون گوش فرا مي دهيم، مي بينيم خير، او همچون شيعه بلکه بالاتر از بسياري از ما، امام حسين (عليه السلام) را محترم داشته و فوق العاده عظيم الشأن و جليل القدر مي داند. او مي گويد: حسين بن علي (عليه السلام)، خسرو دين است و مانند پادشاهي است که مردم و متدينين در حکم رعيت اويند. او در پاسخ مردمي که از شهادت امام (عليه السلام) متأثرند، مي گويند: اينک امام حسين (عليه السلام) به وسيله شهادت به روضه رضوان و جنت غفران الهي رسيده و شادمان و شادکام است.

چون که ايشان خسرو دين بوده اند
وقت شادي شد که بشکستند بند

در بيت ديگري با توبيخ مي گويد: شما نمي دانيد امام چه موقعيت و منزلتي پيدا کرده است. او مثل يک سلطان و پادشاهي است که به وسيله دشمنانش به بند کشيده شده بود. با شهادت از اسارت آنها رهايي يافت.

روح سلطاني ز زنداني بجست
جامه چه درّيم و چون خاييم دست؟

در جاي ديگر، امام (عليه السلام) را به تنهايي از تمامي مردم يک قرن بالاتر و والاتر مي داند.

روز عاشورا نمي داني که هست
ماتم جاني که از قرني به است

و نيز عاشورا را روز ماتم کسي مي داند که «پاک روح» است.

پيش مؤمن، ماتم آن پاک روح
شهره تر باشد ز صد طوفان نوح

جلال الين در اين سه بيت اخير، امام (عليه السلام) را با عناوين روحاني ياد کرده است. يک دفعه مي گويد امام «روح سلطان» است. بار ديگر امام را «جان مقدسي» که از يک قرن بهتر است، دانسته و بار سوم امم را «پاک روح» مي داند. عنوان «پاک روح» غير از اصطلاح روح پاک است. هر انساني ترکيبي از جسم مادي و روان روحاني است. جلال الدين معتقد است که امام (عليه السلام) جنبه جسماني و بعد مادي ندارد، روح محض است، روح مجرد است و اصلاً «پاک روح» است. شبيه همين معنا را براي حضرت امير (عليه السلام) نيز بيان کرده است، او مي گويد: علي (عليه السلام) «عقل محض» است، جمله عقل است. بر خلاف ديگر انسان ها که هم عقل دارند هم حس، امام حس ندارد؛ يعني جنبه مشترک حيواني ندارد.

اي علي که جمله عقل و ديده اي
شمّه اي واگو از آنچه ديده اي

به باور مولوي، حضرت علي (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) اصالت و حقيقت را به روح داده اند و جسم مادي آنها در طفيل روح آنها است. آنقدر روح آنها بزرگ و وسيع شده که جسم مادي آنها نيز روحاني شده است؛ از اين جهت است که خاک پاي آنها، بلکه خاک قبر آنها، شفا بخش و روح افزاست: «و طابت الارض التي فيها دُفنتم». در روايات داريم که خوردن گِل و خاک، حرام است الا تربت امام حسين (عليه السلام) (1).
اينجاست که سخن مولوي، مطابق واقع است و گزاف نيست؛ چرا که او امام (عليه السلام) را «پاک روح» مي داند. زندگي و حيات اجسام، به روح است؛ مردم مثل اجسادند که حسين (عليه السلام) روح آنهاست. اجساد بدون ارواح، چه خاصيتي دارند؟ هيچ. با اين اوصاف نمي توان گفت که جلال الدين قدردان حضرت سيد الشهدا (عليه السلام) نيست يا نسبت به آن حضرت ترديد دارد؛ بلکه او را نيز خيلي عزيز و بزرگ مي داشته و نسبت به آن حضرت هيچ شک و شبه اي ندارد.

نظر مولوي در مورد عزاداري

مولوي به سوگواري شيعه، دو ايراد دارد؛ يکي به شخص سوگواران و ديگري به انگيزه و نيّت سوگواري.
الف) او مي گويد: خود عزاداران نمي دانند براي کي و چرا نوحه سرايي مي کنند. آن قدري که اينها سر و صدا مي کنند، «امام شناس» نيستند. آن هياهويي که دشت و صحرا را پر کرده، از سر درد و غم دين شناسي نيست. درد و غم دين، مقرون به آگاهي و علم است و از جهل و ناداني، درد و غم مقدس بر نمي خيزد.

خفته بودستيد تا اکنون شما
که کنون جامه دريديد از عزا؟

پس عزا بر خود کنيد اي خفتگان
زانکه بد مرگيست اين خواب گران

بر دل و دين خرابت، گريه کن
که نمي بيند جز اين خاک کهن

اين سخن به صورت موجبه ي جزئيه، درست است؛ يعني صداي برخي از عزاداران به قدر معرفتشان نيست. شعارشان بلند ولي شعورشان پايين است. و حقيقتاً از روي شناخت دين و امام، سوگواري نمي کنند.
اگر مقصود جلال الدين اين باشد، قبول است و نظر او درست است اما اگر اين غفلت و عدم آگاهي را به کل «عزاداران» تعميم دهيم، قطعاً درست نيست. اشتباه جلال الدين در اين است که حکم جزئي را بر کلي بار کرده است.
هر فردي از يک ملت و جامعه، داراي دو هويت است؛ يک هويت شخصي و يک هويت جمعي. هويت شخصي، مربوط به احوال خانوادگي و عادات جزئي و فردي اوست؛ ولي هويت و ماهيت جمعي و ملي او، به دين و عقايد ملت و مذهب جمعي و ملي او، به دين و عقايد ملت و مذهب و جامعه اش بستگي دارد. رابطه افراد با هويت شخصي، تلازم صد درصدي است. او مسئول تمام رفتار و افکار شخصي خود مي باشد، اما نسبت به هويت ملي خود اينگونه نيست. اگر دست روي يک يک عزاداران بگذاريم و آنها را با هويت و ماهيت شخصي نگاه کنيم، البته بسياري از آنها از امام و دين خود شناخت و آگاهي قابل ملاحظه اي ندارند و احياناً به شرع خويش نيز التزام چنداني ندارند. خصوصاً در زمان هاي گذشته که جامعه شيعه، يک جامعه سياسي و شيعه جغرافيايي بوده است.
به عبارت ديگر: اگر به هويت جزئي و فردي عزاداران اشاره داشته باشيم، دين و ايمان آنها تابع متغيرهاي شخصي است. ممکن است ايمان و علم قوي داشته باشد و ممکن است ضعيف باشد. و به خصوص در مراسم عزاداري که با عواطف و احساسات همراه است، چه بسا بسياري از آنها التزام به شرع را مراعات ننمايند. لذا نوحه خواندن با لحن مطرب و غنايي، استفاده از آلات موسيقي و لهو و لعب و سرودن اشعاري با مضامين سخيف در مراسم و هيأت هاي عزاداري، فرياد علماي طايفه حقّه را نيز در آورده است. و به قول شيخ اعظم: «خواندن مرثيه و نوحه با آهنگ غنايي مطرب، حرام مضاعف است و مرتکب دو گناه شده است.»
با رجوع به افکار و فتاواي چند قرن اخير، درمي يابيم که علما و فقهاي شيعه چه خون دلي از برخي بدعت ها و مراسم خورده اند. آيا «قمه زني» در برخي شهرها «چهره دين» را تخريب نکرده است؟ الان نقطه اميد کافران حربي و وهابيون سنّي، اعمال افراطي سوگواران دو آتشه است. به قول برخي از بزرگان: مصيبت اعظم امروز، اعمال برخي از اين نوحه خوان ها است و بر اين مصائب بايد گريه کرد. به قول مولوي: «بر دل و دين خرابت، گريه کن». پس حرف مولوي اگر جزئي و موردي باشد، مورد پذيرش است. اما اگر مراد و مقصود مولوي، هويت ملي و جمعي شيعه باشد؛ يعني اصل مرادش عزاداري و سياست شيعه باشد، ادعاي او نادرست است. «سياست عزاداري»، يک سياست داهيانه و آگاهي بخش و سازنده است و در پرتو همين، اصل دين و مذهب زنده مانده است. پس اگر مولوي کليّت عزاداري يا کليّه عزاداران را هدف گرفته، البته به خطا رفته است. اما اگر موردي باشد، حق با اوست چناچه بسياري از عالمان شيعه به آن اذعان دارند.
ب) ايراد دوم جلال الدين، به انگيزه و داعيه عزاداري سيد الشهدا (عليه السلام) است. در واقع ايراد اول او، فرع و معلول همين اشکال است. آنچه از مثنوي فهميده مي شود، اين است که شيعه عزاداري مي کند چون امام حسين (عليه السلام) و شهدا را از دست رفته مي پندارد که در جنگي نابرابر، امام و ياران او غريب کش شدند. لذا غم و غصه شيعه، پيوسته اين است که حيف شد امام اينگونه از دست رفت و اي کاش اين مصيبت اتفاق نمي افتاد. به همين خاطر شيعيان مرتب خود را ملامت مي کنند و غصه مي خورند و گريه مي کنند و بر سر و سينه مي زنند. در واقع در مراسم عاشورا، همه جنبه ي عاطفي دارند. اين بود نظر مولوي در مورد انگيزه و داعيه عزاداري امام حسين (عليه السلام)، به همين جهت او مرتب تأکيد مي کند که امام از دست نرفته است، بلکه به پادشاهي و سراي بهشت عدن رسيده است.

روح سلطاني ز زنداني بجست
جامعه چه درّيم و چون خواييم دست؟

به اين خاطر مولوي با توبيخ مي پرسد: چرا شما احساس مي کنيد شهداي عاشورايي از دست رفته اند؟ مگر ايمان به وعده خدا نداريد! آنها با «شهادت»، به شاهنشاهي و گشايش رسيده اند.

روز ملک است و گش و شاهنشهي
گر تو يک ذره از ايشان آگهي

او مي گويد: کسي که چيزي را از دست مي دهد، مغبون و شکست خورده است؛ ولي به نصّ قرآن، شهدا با خدا معامله کردند، جان دادند و بهشت را گرفتند و از اين معامله نيز بسيار خشنود و راضي هستند:
(اِنّ الله اشتَري مِن المؤمنين اَنفسهم و اَموالهم باّن لهم الجنه)؛ (3) «خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را مي خرد و به آنها بهشت را مي دهد». و سپس مي فرمايد: (فاستبشِروا ببيعکم الذي بايعتم به و ذلک هو الفوزُ العظيم)؛ (4) «پس شادمان باشيد به اين معامله اي که با خدا کرديد...».
اينجاست که مولوي مي گويد: شما بايد خوشحال باشيد که شهيدان، از بند اسارت رذيلان رها شدند. و به ملاء اعلا پيوستند و در بهشت غفران و روضه رضوان داخل شدند.

چونکه ايشان خسرو دين بوده اند
وقت شادي شد چو بشکستند بند

سوي شادروان دولت تاختند
کنده و زنجير را انداختند

شهداي عاشورايي تا سرا پرده (شادروان) بارگاه خدايي پيش رفتند. و عاشورا براي آنها روز خسارت نبود که ما ناراحت شويم، مگر اينکه به حشر قيامت يا وعده هاي خدا در مورد شهيدان ايمان نداشته باشيم؛ که در اين صورت بايد بر خود بگرييم نه بر شهدا.

ورنه اي آگه برو بر خود گِريّ
ز آنکه در انکار نقل و محشري

اين بود تمام اشکالي که جلال الدين به انگيزه و داعيه شيعيان داشت. اين عقيده از جهتي، صحيح و از جهتي ديگر، ناصحيح است. اينکه «شهداي کربلا» مغبون نشده و ضرري نکرده اند، يک سخن حقي است و ما نيز سخن مولوي که مي گويد: آنها به نهايت سعادت (سراپرده آستان خدايي) رسيده اند را کلامي حق مي دانيم. اما اين، تمام و کل حق نيست. متأسفانه مولوي مثل بسياري از صوفيه و عارفان، فقط با يک چشم به قضايا نگاه مي کند. در حالي که عاشورا را با دو چشم بايد ديد. اين درست است که امام حسين (عليه السلام) يک عاشق واقعي بوده، اما او يک سياستمدار تمام عيار نيز هست و با سياست خود، «بني اميه» را از صحنه تاريخ حذف نمود. امام (عليه السلام) آمر به معروف هم هست، ناهي از منکر هم هست، ظلم ستيز هم هست، حماسه ساز بزرگي هم هست.
اتفاقاً دشمنان، دوست داشتند با حسين تک بعدي طرف بشوند و عاشورا در کربلا اتفاق بيفتد و در آنجا از بين برود. اما آنها شخص حسين را کشتند و شخصيت حسين (عليه السلام) احيا و زنده شد. شيعه واقعي با دو چشم عبرت بين به اين واقعه نگاه مي کند؛ با يک چشم به حرکت عاشقانه امام و يارانش مي نگرد و مي گويد: «يا ليتني کنت معکم فأفوز فوزاً عظيماً؛ اي کاش من هم با شما بودم و عاشقانه بذل سر و تن مي کردم...» و با چشم ديگر به ابعاد سياسي و اجتماعي اين قيام مي نگرد.
اگر ما فقط با نگاه عاشقانه و عارفانه به صحنه کربلا بنگريم، باز هم متأثر و متألم مي شويم. جناب مولوي! خود گفتي و خوب گفتي که:

جان گرگان و سگان از هم جداست
متحد جان هاي مردان خداست

بر اساس همين حرف- که سخن اسلام هم هست- «شعيان» خود را به جاي آن کودکان و دختر بچه هاي مولاي محبوب خود قرار مي دهند که بي جرم و بي جنايت، شلاق مي خوردند. آنها خود را به جاي آن کودکي که از تشنگي پرپر مي زند، نشانده اند و چون احساس وحدت و يگانگي مي کنند، سوزش شلاق و تيزي شمشير و جوشش خون را ادراک و احساس مي کنند و هيجاني مي شوند، و سيل اشک بر گونه هاي آنها جاري مي شود. پس با منطق خود مولوي هم «عزاداري» ناپسند نبوده بلکه خيلي هم ممدوح و پسنديده است.

نوشته منصور کیانی

شعر کامل آن به این مضمون است:

نکته گفتن آن شاعر جهت طعن شیعه حلب